عکاسی زیارتی

نگاهی به تاریخ عکاسی زیارتی در مشهد

اغلب اوقات وقتی جذب موضوعی می‌شویم علاقه داریم در رابطه با گذشته‌اش اطلاعاتی بدست آوریم. بدون شک آگاهی از پیشینه‌ی موضوع مورد علاقه باعث افزایش اطلاعات می‌شود. در آموزش عکاسی، مباحث نظری و تاریخی، مسلما باید سراغ تاریخ و گذشته‌اش برویم. در رابطه با عکاسی زیارتی پایان‌نامه‌هایی با موضوعیت عکاسی زیارتی و مقاله‌هایی در رابطه با پرده‌هایی که آن دوران استفاده می‌کردند نوشته شده است.

احتمالش زیاد است که هر کدام از ما در خانه‌هایمان یک عکس یادگاری از پدر و مادر و یا پدربزرگ و مادربزرگ با پس زمینه‎‌ی نقاشی شده‌ی حرم روی پرده داشته باشیم. آیا تا به حال برایتان سؤال شده است که داستان این پرده‌ها چه بوده؟ اصلا چرا مستقیما و بدون واسطه‌ی پرده در خود حرم عکاسی نشده؟

شهر مشهد به واسطه‌ی ویژگی خاصی که دارد در کشور ایران؛ یعنی حضور حرم امام رضا، از ابتدای ورود عکاسی به ایران، کانون توجه بوده. اولین تصویر از مشهد قدیم، زمانی بود که عکاسی هنوز به ایران وارد نشده بود و آن یک تصویر نقاشی از کلنل مک گرگور در سال ۱۸۷۵ میلادی است و قدیمی‌ترین عکس‌هایی که از مشهد گرفته شده مربوط به سالهای 1270 و یا 1275 (ه. ق) است که توسط آنتونیو جیانوزی یک افسر ایتالیایی بوده که برای دولت ایران کار می‌کرده است.

از اولین کسانی که قبل از سال ۱۳۰۰ ه. ق که با همراهی ناصرالدین شاه توانسته بودند تصاویری از حرم مطهر و صحن های آن تهیه کنند می‌توان به آقا رضا عکاسباشی و منوچهر عکاسباشی اشاره کرد. این افراد از بسیاری از بناهای آستانقدس رضوی و دیگر بناهای معماری که در سفرهای همراه شاه بود را عکاسی می‌کردند.

دومین تاریخ ورود عکاسی به مشهد هفت سال پس از جیانوزی است. که مصادف است با اولین سفر ناصرالدین شاه قاجار به خراسان در سال 1283 هجری قمری. در آن روزگار به دستور ناصرالدین شاه، آقا رضا عکاسباشی در طول این سفر شش ماهه تصاویری را ثبت می‌کند.

این عکس‌ها نشان دهنده‌ی نمای بیرونی حرم، آبادی‌ها و رجال شهرها هستند. از جمله عکس‌های قابل توجهی که در سفر اول ناصرالدین شاه به مشهد عکاسی شده، عکسی است مربوط به حاج ملا هادی سبزواری فقیه و فیلسوف دوره. ایشون بعد از دیدن عکسشان میگویند که: «عکاسی صنعت خوبی است» و آن را تایید می‌کنند. و این به منزله‌ی می‌توان گفت اولین فتوای فقیه صادر شده در مورد تایید عکاسی است.

حدود هفده سال بعد، در سال 1300 قمری در سفر دوم ناصرالیدن شاه به مشهد، منوچهر خان عکاسباشی تصاویری از شهر را ثبت می‌کند که بعدها به دست ناصرالدین شاه قاجار زیرنویس می‌شود. هشت سال بعد از سفر دوم، به فرمان ناصرالدین شاه عبدالله قاجار، مامور به عکاسی از سر حداد خراسان می‌شود. عبدالله قاجار عکاس مخصوص دربار در این ماموریت 150 عکس از سر حداد و 178 عکس از شهر و اطراف آن را ثبت می‌کند که هم‌اکنون این مجموعه در آلبوم‌خانه گلستان نگهداری می‌شود.

عکاسان به علت اینکه نمای مناسبی جهت گرفتن تصویر از گنبد و بارگاه حرم مطهر داشته باشند، زائرین را به پشت بام منازل می‌بردند. سال‌های اولیه عکاسخانه‌های دور حرم اکثرا مشرف بودند به عکاسی در اطراف حرم. مثلا عکاسی بود به اسم عکاس پل، عکاس فردوسی.

نکته‌ای که اینجا هست اگر به موقعیت جغرافیایی عکاسخانه‌ها‌ی اطراف حرم دقت کنیم در همین چند سال پیش و پیش از تحریب‌های اطراف حرم، عکسخانه‌ها اغلب در طبقه‌ی دوم قرار می‌گرفتند، برخلاف اینکه موقعیت تجاری در طبقه‌ی پایین بیشتر است دلیلش این بود که می‌تواستند از موقعیت پشت بام استفاده کنند. در شب‌ها یا زمان‌ها و موقعیت‌هایی که نور مناسب عکاسی نبود و در حرم کم کم سخت شد و خادمین عکاس را به حرم راه نمی‌دادند و رفتن به پشت‌بام سخت شد بنابراین پرده‌ها به روی کار آمدند و عکاس‌ها از پرده‌های ضریح استفاده کردند دیگر نیاز به رفتن حرم و پشت‌بام برطرف شد.

به گفته‌ای اولین پرده‌ی حرم بارگاه توسط غلامحسن عربلین در تاریخ 1325 هجری قمری نقاشی شده است.

به مرور زمان چه اتفاقی بر سر عکاسی زیارتی می‌افتد؟

(کارگردان ویدئو: حمید داداشی)